Nhờ vào sự linh hoạt của giáo pháp, đạo Phật có thể thích nghi với nhiều hoàn cảnh xã hội, nhiều lớp người, nhiều tập tục ở các thời kỳ khác nhau và do đó cho đến ngày nay Phật giáo vẫn tiếp tục tồn tại và ngày càng phát triển rộng khắp toàn thế giới, ánh sáng từ bi trí tuệ Phật giáo đã tỏa chiếu khắp miền Nam, Đông Nam, Đông và Trung Á. Một số phật tử sống ở châu Âu, Bắc và Nam Mỹ.

Theo các nhà nghiên cứu, Phật giáo tại Cộng hòa Kazakhstan, sự thâm nhập của Phật giáo vào Trung Á từ Ấn Độ sang Pakistan và Afghanistan. Trước kỷ nguyên Tây lịch, Phật giáo được biết đến rộng rãi ở các quốc gia như Parthia, Kangyuy, Bactria và Sogdiana. Các vị giảng sư đi khắp nơi để truyền bá chính pháp Phật đà; đặc biệt vào thế kỷ thứ 2-3 trước kỷ nguyên Tây lịch, những vị này đã tham gia việc truyền bá đạo Phật, bị chi phối bởi người Sogdia (nền văn minh cổ đại của người Iran và là một tỉnh của Đế chế Achaemenes Ba Tư, thứ 18 trong danh sách trên văn bia Behistun của Đại đế Darius). 

Điều này đã để lại nhiều di sản của thời đại như di tích văn hóa Phật giáo được tìm thấy dọc theo toàn bộ con đường tơ lụa cổ đại (lãnh thổ của các quốc gia Kazakhstan, Uzbekistan, Turkmenistan và Kyrgyzstan). Cơ sở tự viện Phật giáo nổi tiếng nhất trong số đó là tu viện Karatobe vào thế kỷ thứ 2-3. Termez; xây dựng tôn giáo ở thung lũng Sanzar ở Sughd; phức tạp của các di tích ở Marry; Tu viện Phật giáo Adzhina Tepe vào thế kỷ thứ 7-8. Ở Tokharistan; ngôi già lam Phật giáo ở Kuva (Ferghana), nhà thờ Ak-Beshim và sông Hồng Hà trong 7 dòng sông (Zhetysu).

Sự lan truyền của Phật giáo ở Liên bang Nga có một lịch sử lâu dài và thú vị. Trong những năm gần đây, ngoài ba quốc gia cộng hòa Phật giáo Nga Buryatia, Kalmykia và Tuva, thành phố St. Petersburg và Moscow, thủ đô Liên bang Nga cũng đã trở thành trung tâm cho các hoạt động Phật giáo.

Cộng hòa Kazakhstan, một phần của Liên Xô từ những thập niên 1936-1991 của thế kỷ 20, hiếm khi được kết nối với lịch sử Phật giáo. Đất nước lớn nhất ở Trung Á và quốc gia lớn thứ 9 trên thế giới, với dân số 18 triệu người, Kazakhstan được biết đến như là “vùng đất của thảo nguyên vĩ đại”, lãnh thổ của nó có lịch sử cư trú bởi những người du mục Thổ Nhĩ Kỳ.

Vào thế kỷ 13, các thảo nguyên (đồng cỏ) đã trở thành một phần của đế quốc Mông Cổ dưới thời Thành Cát Tư Hãn (Genghis Khan 1162-1227). Khoảng thế kỷ 16, Kazakhstan nổi lên như một nhóm riêng biệt và vào giữa thế kỷ 19, đế chế Nga kiểm soát tất cả Kazakhstan.

Hiện tại Kazakhstan là một nước cộng hòa đa sắc tộc với truyền thống lâu đời về sự khoan dung tôn giáo. Nơi đây có 131 nhóm dân tộc, tất cả đều tự do. Đa số tôn giáo là Hồi giáo, với Kitô giáo Chính thống lớn thứ hai, theo sau là Công giáo La Mã. Niềm tin của người dân Kazakhstan là chủ nghĩa ngoại giáo, chủ nghĩa Tengrism, chủ nghĩa Shaman và chủ nghĩa hoạt hình. Phật giáo tại quốc gia Kazakhstan ngày nay là tôn giáo thiểu số, cùng với Kitô giáo, Tin Lành, Ấn Độ giáo, Do Thái giáo và đức tin của Baha.

Ảnh: Đức Phật Thích Ca Mâu Ni, Bồ tát Quán Thế Âm và Phật Dược Sư tại Tamgaly-Tas.

Lịch sử Phật giáo ở Kazakhstan ít nổi tiếng. Ngay từ đầu thế kỷ thứ 6, Phật giáo đã tác động mạnh mẽ đến người Thổ Nhĩ Kỳ. Tây Turkic Khaganate hoặc Tây Turkic Empire, bao gồm Kazakhstan hiện đại, Uzbekistan, các phần của Kyrgyzstan, Turkmenistan và Nga là những nơi bảo trợ lớn của Phật giáo từ đầu thế kỷ thứ 7-8. Trong thế kỷ thứ 10, đạo Hồi được tuyên bố là quốc giáo dưới triều đại Karakhanid(*) dẫn đến sự suy yếu của Phật giáo. Nhưng từ các thế kỷ 15-18, Phật giáo ở vùng đất của đại thảo nguyên đã bắt đầu hồi sinh do những cuộc tấn công của người Dzungar.(**)

Nhiều hiện vật Phật giáo có thể được tìm thấy ở quốc gia Cộng hòa Xô Viết cũ, hai trong số các hiện vật biểu tượng nhất là Tamgaly-Tas (một địa danh của Kazakhstan, nằm ở Oblys Almaty, 60km về phía bắc của thành phố, bên bờ phải của sông Ili) và Tekeli Stela.

Các bức tranh nghệ thuật Phật giáo khắc đá dưới thời Dzungarian (đầu thế kỷ 18), với hình ảnh chư Phật, Bồ tát và câu thần chú Lục Tự Đại Minh Chân ngôn: Om Mani Padme Hūm (tiếng Phạn:ཨོཾ་མ་ནི་པ་དྨེ་ཧཱུྃ་).

Đây là một điển hình duy nhất của một ngôi già lam cổ tự Phật giáo ở Trung Á, mặc dù một số chữ kinh, mật chú Phật giáo, hình tượng Phật, Bồ tát khắc vào đá khác ở Kazakhstan.

Nằm  cách 170km về phía tây bắc từ Almaty, thành phố lớn nhất ở nước Cộng hòa Kazakhstan, di tích Phật giáo Tamgaly-Tas là Di sản Thế giới được UNESCO công nhận và là một trong những điểm đến du lịch nổi tiếng nhất của Kazakhstan. Những vách đá lớn được đánh dấu bằng hàng nghìn bức tranh đá và chạm khắc có niên đại từ thời đại đồ đồng trở đi. Những hình ảnh ấn tượng về chư Phật và Bồ tát cùng với chữ khắc Tây Tạng có thể được thấy ở đó.

Tekeli Stela, gần thành phố Tekeli ở Almaty, là một tảng đá cao 3m, trông giống như một kim tự tháp. Nó được khắc những hình ảnh điển hình của Phật giáo Tây Tạng: Một bảo tháp, một con sư tử tuyết giữ bảo tháp và chữ tượng hình của Kalachara (“The Wheel of Times”).

Không xa tượng đài là khu định cư Kayalyk, phần còn lại của thành phố Đường Tơ lụa thế kỷ thứ 8-13 và là Di sản Thế giới kể từ năm 2014. Hiện nay phần lớn là đất và đá, có những tàn dư của một số tòa nhà tôn giáo, trong đó có một ngôi tự viện Phật giáo tại khu vực này, cách trung tâm khu vực Taldykorgan khoảng 200km.

Có nhiều di tích Phật giáo và các đồ tạo tác khác vẫn được tìm thấy trên lãnh thổ rộng lớn của Kazakhstan. Gần Sairam, ở phía nam Kazakhstan, một cấu trúc ngầm đã được phát hiện và các nhà khoa học tin rằng có thể là một ngôi già lam cổ tự Phật giáo có từ thế kỷ thứ 6.

Hai bộ tàn tích cổ đại, có niên đại từ thế kỷ 17, có thể đã được xây dựng theo lệnh của hai anh em nhà lãnh đạo Kalmyks Ablai-taisha và Ochirtu-taisha (Kalmyks, còn được gọi là Dzungars, là một bộ lạc đã rời Dzungaria ở tây bắc Trung Quốc năm 1607 và nắm quyền kiểm soát các phần mà bây giờ là Kazakhstan).

Trong công viên quốc gia Karakuly ở Karaganda oblast là những tàn tích của một tu viện Phật giáo, hiện nay được gọi là Kyzyl Kensh Palace – “Red City” hoặc Red Ore” ở Kazakhstan, được đặt tên cho bức tường sơn màu đỏ. Nguồn gốc của ruin vẫn chưa rõ ràng: một giả thuyết cho rằng chúng là phần còn lại của một ngôi già lam Phật giáo cổ đại; người khác cho rằng là những gì còn lại của một tu viện Phật giáo thế kỷ 17 được thành lập bởi Ochirtu-taisha, người sống ở đó. Một giả thuyết khác đặt ra nguồn gốc từ thế kỷ 18 như một pháo đài được xây dựng bởi Phật giáo Kalmyks khi họ cố gắng giữ lãnh thổ của mình.

Các di tích Phật giáo vẫn là những điều bí ẩn đối với cư dân địa phương, bởi việc chạm vào chúng bị coi là mang lại sự rủi ro hoặc không may mắn (theo tin từ trang web Culturemap.kz). Vào thế kỷ 20, một số bức tường vẫn đứng vững, nhưng ngày nay chỉ còn lại nền móng, mặc dù một số công trình trùng tu đã được thực hiện.  

Không xa thành phố Ust-Kamenogorsk là một tàn tích Phật giáo khác vào thế kỷ 17: Tu viện Ablaykyt, được xây dựng từ những thập niên 1654-1656 bởi Ablai-taisha nhưng đã bị phá hủy vào năm 1670. Chỉ có bức tường đá đổ chuông pháo đài cũ và địa điểm tôn giáo.

Một ngôi già lam cổ tự liên quan hiện đã biến mất, nhưng tên Semey vẫn thường được nhắc đến, trước đây là Semipalatinsk (“bảy cung điện”) – được đặt tên theo ngôi già lam cổ tự Phật giáo 7 tầng trên khu định cư cũ của Dorzhinkit, nơi Semey hiện nay. Các ngôi già lam tự viện đã bị phá hủy trong những năm cuối của thế kỷ 17.

Các tự viện Phật giáo Kalmyks đã từng phổ biến rộng rãi ở miền đông Kazakhstan và vùng Ahetysu, nhưng nhiều tu viện phức tạp của chúng là những bộ sưu tập Yurts. 

Tuy nhiên, Kalmyks là một nhóm người Oirat mà tổ tiên đã di cư đến Nga từ Dzungaria năm 1607. Họ thành lập và xây dựng Hãn quốc Kalmyk ở lãnh thổ Bắc Kavkaz từ năm 1630-1724. Ngày nay họ chiếm đa phần dân cư của nước Cộng hòa tự trị Kalmykia bên bờ tây biển Caspi. Tôn giáo của họ chủ yếu là Phật giáo Tây Tạng. Thiểu số theo Chính thống giáo ở Nga, đa số theo Hồi giáo Sunni ở Kyrgyzstan, Phật giáo Tây Tạng ở Ukraine.

Câu thần chú "Om Mani Padme Hūm” được khắc tiếng Tây Tạng (ཨོཾ་མ་ནི་པ་དྨེ་ཧཱུྃ་) tại Tamgaly-Tas. Ảnh: silkadv.com

Có hai tổ chức Phật giáo chính thức đăng ký tại Kazakhstan, tọa lạc ở Almaty và miền tây Kazakhstan. Đầu tiên là Giáo hội Phật giáo Won (Phật giáo hiện đại: Won Buddhism – 원불교 - 圓佛敎), Phật giáo Hàn Quốc thành lập năm 1997. Người sáng lập là Bak Jungbin (1891-1943).

Tổ chức Phật giáo thứ hai ở Kazakhstan là Hiệp hội Tôn giáo Phật giáo địa phương của thành phố Uralsk, vùng miền Tây Kazakhstan. Được thành lập vào năm 1996 dưới trường phái Cách Lỗ (Geluk) Phật giáo Tây Tạng, vị giáo thụ thường trú là Tiến sĩ Phật học (Geshe Lharampa) Jigme Wangchuk, người được gửi đến Urlsk từ Đại học Drepung Gomang Monastic ở miền nam Ấn Độ với sự gia trì của đức Đạt Lai Lạt Ma và Hòa thượng Telo Tulku Rinpoche, Thượng thủ Giáo hội Phật giáo Cộng hòa Kalmykia (thuộc Liên bang Nga). Giám đốc hiệp hội là Lyudmila Bykova.

Tekali Stela, gần thành phố Tekeli thuộc Vùng Almaty. Ảnh: dostoyanieplaneti.ru

Các nhóm Phật giáo tồn tại ở các thành phố khác nhưng chúng không được đăng ký chính thức – ví dụ như trung tâm Phật giáo Kim Cương thừa (Diamond Way Buddhism) của Kazakhstan, liên quan đến truyền thống Phật giáo Karma Kagyu và Lạt Ma Đan Mạch Ole Nydahl.

Vào năm 2013, một bảo tháp Cát tường nhằm bảo vệ thủ đô Almaty khỏi động đất và các thảm họa thiên nhiên khác được xây dựng ở huyện Raiymbek. Công dân Kazakhstan, Aleksander Gritskov, đã đưa ra một giải pháp mới để bảo vệ thủ đô Almaty của quốc gia này khỏi động đất, cùng với Tenzin Thinley đã giúp kiến tạo một tòa tháp Cát tường 6m này. 

Aleksander Gritskov đã nghiên cứu trong tu viện Mật thừa ở Dharamsala trong 5 năm và đến Mông Cổ để có được những viên ngọc xá lợi cần thiết nhằm “tiếp thêm năng lượng” cho bảo tháp. Ông giải thích rằng việc xây dựng bảo tháp Cát tường ở làng Raiymbek bắt đầu vào tháng 07 năm 2012, bảo tháp Cát tường được xây dựng dưới sự chứng minh và hướng dẫn của đức Đạt Lai Lạt Ma.

Phật tử tin tưởng rằng bảo tháp Cát tường có một năng lực kỳ diệu của lòng nhân ái và có thể làm dịu sức mạnh của thiên nhiên, trong đó kể cả các trận động đất.

Chú thích:

(*) Triều đại Turkic (999–1211) cai trị ở Transoxania - một khu vực lịch sử của Turkistan ở Trung Á, tương ứng với Uzbekistan ngày nay và một phần của Turkmenistan, Tajikistan và Kazakhstan.

(**) Dân tộc Dzungar đề cập đến một số bộ tộc Oirat, nhóm cực tây của người Mông Cổ có tổ tiên ở vùng Altai của miền tây Mông Cổ. Dzungars hình thành và duy trì Dzungar Khanate trong thế kỷ 17 và 18. Khanate là một thực thể chính trị được cai trị bởi một Khan - một danh hiệu cho một chủ quyền hoặc một người cai trị quân sự, được sử dụng bởi người Mông Cổ sống ở phía bắc Trung Quốc.